संशोधन
रोग नियंत्रण : भाग – २
संदर्भ : Plant pathology ( Author- George Agrios)
आपण मागील सत्रात (नोव्हेंबर २०२३) वनस्पतींवरील रोग नियंत्रण करण्याच्या काही पद्धती पहिल्या. या सत्रात आपण वनस्पतींवरील रोग नियंत्रण करण्याच्या आणखी काही पद्धती पाहणार आहोत.
वनस्पतींचे रोगकारक जीवांपासून थेट संरक्षण : अनेक रोगकारक जीव काही ठराविक परिसरात विशेष करून आढळतात. उदा. सफरचंदावरील बुरशी, क्राऊन गॉल जिवाणू आणि काकडीवरील विषाणू हे उष्ण परिसरात दरवर्षी आढळून येतात. असे दिसून आले आहे की वनस्पतींना रोगकारक जीवांपासून थेट संरक्षण देणे या पद्धती शिवाय इतर कोणत्याही पद्धतीने रोगाच्या मोठ्या साथीचे नियंत्रण करता येत नाही. काही रोगांमध्ये थेट संरक्षण जैविक पद्धतीने करता येते. प्राथमिकरित्या रोगकारक जीवांचे थेट नियंत्रण रासायनिक पद्धतीने केले जाते. यामध्ये रसायनांची फवारणी करणे, बियाणे रसायनांमध्ये मिसळवणे, झाडावरील जखमांवर उपचार करणे आणि कापणी नंतर येणाऱ्या रोगांवर नियंत्रण करणे इ. गोष्टींचा समावेश होतो. पण हे सर्व उपाय जेथे पीक (उत्पादन) मोठ्या प्रमाणात होत असेल तेथेच केले जातात.
तणांचे जैविक पद्धतीने नियंत्रण : सर्वसाधारणपणे पिकांची लागवड केलेल्या शेतांमध्ये, विविध बागांमध्ये तणांची मोठ्या प्रमाणात वाढ होतांनादिसून येते. ही एक त्रासदायक गोष्ट आहे. शेतातील तण व लागवड केलेली पिके यांमध्ये पोषकद्रव्ये, पाणी व प्रकाश मिळवण्यासाठी स्पर्धा सुरु होते.सर्वसाधारणपणे हाताने उपटून, खोल मशागत करून शेतातील तण काढले जातात. रासायनिक तणनाशकांचा वापर सुद्धा केला जातो. परंतु तणनाशकांच्या अति वापरामुळे अन्न, पाणी व शेतकऱ्यांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न निर्माण झाला. त्यामुळे तण नियंत्रणासाठी जैविक पद्धतींचा वापर सुचवण्यात आला. या पद्धतींमध्ये तणांना घातक असणारे सूक्ष्म जीव ( उदा.काही बुरशींचे प्रकार) यांचा वापर केला जातो. परंतु रासायनिक तणनाशक सूक्ष्म जीवांपेक्षा स्वस्त आहेत. त्याचप्रमाणे रासायनिक तणनाशकांमुळे होणारे तणांचे नियंत्रण हे सूक्ष्म जीवांपेक्षा जास्त प्रमाणात होते आहे. त्यामुळे या जैविक पद्धतींचा वापर केला जात नाही. पर्यावरणाचा विचार करता तणनाशकांच्या वापरावर मर्यादा घातल्या आहेत. भविष्यात जैविक पद्धतींचा विकास झाला तर त्यांचा स्वीकार व वापर मोठ्या प्रमाणात होईल हे नक्की.
रसायनांचा वापर करून थेट संरक्षण : विविध रसायनांचा वापर ही रोग नियंत्रणाची सर्वसाधारण व मोठ्या प्रमाणात वापरली जाणारी पद्धत आहे. यांचा वापर सर्वत्र (शेत, हरितगृह, गोदाम इ.) केला जातो. ही रसायने रोगकारक जीवांची वाढ व विकास रोखतात. रोगकारक जीवांच्या प्रकारानुसार रसायने वापरली जातात. उदा. कीटक – कीटकनाशक, बुरशी – बुरशीनाशक, तण – तणनाशक इ. काही रसायने सर्वसाधारणपणे सर्वच रोगकारक जीवांसाठी वापरता येतात. तर काही रसायने ठराविक रोगकारक जीवांसाठीच वापरली जातात. संपूर्ण रसायन वापरामध्ये ६०% रसायनांचा वापर फळांसाठी व २५% रसायनांचा वापर भाज्यांसाठी केला जातो. ही रसायने धूळ, द्रव, वायू, रंग इत्यादी स्वरुपात असतात. रसायने कमी-जास्त प्रमाणात विषारी असतात. काही रसायनांचा चाचणी साठी घेण्यात आलेल्या जनावरांवर वाईट परिणाम दिसून आला म्हणून रसायनांच्या वापरावर मर्यादा घालण्यात आल्या आहेत. काही नियम व अटी घातल्या आहेत. या मर्यादांचे तंतोतंत पालन करावे लागते.
सर्वसाधारणपणे वापरली जाणारी रसायने : कॉपर संयुगे, सल्फर संयुगे, कार्बोनेट संयुगे,फॉस्फेट संयुगे, ॲरोमॅटिक संयुगे, क्युनीन्स, पेट्रोलिअम तेल, वनस्पती तेल, वाढ नियंत्रके इ.
वनस्पती रोगांचे एकत्रिकृत नियंत्रण : पिकाची संपूर्ण माहिती, पिकावर हल्ला करणारे रोगकारक जीव, मागील वर्षी पिकांवर पडलेला रोग, पर्यावरणीय अनुकूल / प्रतिकूल परिस्थिती, परिसर तसेच साहित्यांची उपलब्धता, जमीन, मजुरी इत्यादींचा खर्च या सर्व गोष्टी लक्षात घेऊन रोग नियंत्रणाचा कार्यक्रम आखला तर असे नियंत्रण यशस्वी व फायदेशीर होते. यालाच एकत्रिकृत नियंत्रण म्हणतात. साधरणपणे एकत्रिकृत कार्यक्रम एखाद्या पिकावरील सर्व प्रकारच्या रोगाचे नियंत्रण करण्यासाठी आखला जातो. परंतु जर एखादा ठराविक रोग मोठ्या प्रमाणात आढळला तर फक्त त्याच रोगाचे नियंत्रण एकत्रिकृत कार्यक्रमाद्वारे केले जाते.
वनस्पती रोग नियंत्रण एकत्रिकृत कार्यक्रमाची ध्येये :
- रोगकारक जीवांची प्राथमिक संख्या कमी करणे किंवा त्यांचा नाश करणे.
- रोगकारक जीवांची प्राथमिक तीव्रता कमी करणे.
- वनस्पतींची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणे.
- रोगाची सुरुवात होण्याचा काळ लांबविणे.
- रोगाचे दुय्यम चक्र संथ करणे.
उत्तम रोग नियंत्रणासाठी एकत्रिकृत कार्यक्रमातील पुढील सर्व पद्धतींचा वापर करावा.
- बियाण्यांची पौष्टिकता वेळोवेळी तपासणे अथवा नर्सरीमधील पीक उत्पादनाची तपासणी करणे.
- पारंपारिक पद्धती- पीक संरक्षण, स्वच्छता, छाटणी.
- जैविक पद्धती – रोग प्रतिकारक जातींचा वापर, जैव नियंत्रण पद्धती.
- भौतीक पद्धती- साठवणुकीतील तापमान.
- रासायनिक पद्धती- मातीचे धुरीकरण, बियाणे व नर्सरीतील साठ्यांवर उपचार, स्प्रे चा वापर, साहित्याचे निर्जंतुकीकरण इ.
February 2024
Research
CONTROL OF DISEASE: PART-II
Ref.: Plant pathology (Author- George Agrios)
In last session (November 2023) we have seen some methods of plant disease control. In this session we are going to see some more methods of plant disease control.
- Direct protection of plants from pathogen:
Most pathogens are endemic in an area, e.g., the apple scab fungus venturia inaequalis, the crown gall bacterium Agrobacterium tumefaciens, and the cucumber mosaic virus: others are likely to arrive annually from warmer areas, e.g., the wheat stem rust fungus Puccinia graminis. If experience has shown that none of the other methods of control is likely to prevent a major epidemic, then the plants must be protected directly from infection by such pathogens that are likely to arrive on the plant surfaces in rather large numbers. Direct protection of plants from pathogens can be achieved in a few cases by biological controls. Primarily, however, direct control of plant pathogens is achieved with chemical control measures, i.e., the use of chemicals for foliar sprays and dusts, seed treatments, treatment of tree wounds, and control of postharvest diseases of produce. Obviously, the value of the crop must be large enough to justify applications of these control measures.
2. Biological control of weeds:
Weeds i.e., wild plants that thrive where they are not wanted, not only are a serious nuisance in lawns and gardens, they also clog waterways, displace useful plants from pastures, and, most importantly, grow among cultivated crops and compete with them for nutrients, water, and light.
Weeds used to be managed entirely by plowing, hoeing, or pulling them up by hand. However, several chemical herbicides were discovered, and their use increased rapidly and dramatically. The wide spread use of herbicides and other pesticides, however, raised many concerns about food, water, and farm worker safety. An alternative weed control strategy is biological control through the use of natural microorganisms that infect and damage or kill weeds. Microorganisms used as biocontrol agents of weeds are generally fungi pathogenic to specific weeds, to which they cause significant damage or death.
Biological control of weeds, so far, has not received sufficient attention from the industry or the grower clientele because herbicides are available that are usually broad spectrum, relatively inexpensive, and dependably effective. However, as environmental concerns increase the constraints placed on herbicides, there may be few available herbicides or their uses may be limited drastically. At the same time, as more and more effective biocontrol agents are discovered and better formulations and methods of application of the biocontrol agents on weeds are developed, it may not be too long before the biological control of weeds becomes not only accepted, but also an effective and, indeed, the preferred method for weed control.
3. Direct protection by chemical controls:
One of the most common means of controlling plant diseases in the field, in the greenhouse, and, sometimes, in storage is through the use of chemical compounds that are toxic to pathogens. Such chemicals either inhibit germination, growth, and multiplication of the pathogen or are outright lethal to the pathogen. Depending upon kind of pathogen they affect, the chemicals are called fungicides, bactericides, nematicides, viricides, or, for the parasitic higher plants, herbicides. Some chemicals are broad-spectrum pesticides, i.e., they are toxic to all or most kinds of pathogens, whereas others affect only a few or a single specific pathogen. About 60% of all the chemicals used to control plant diseases are applied in fruit and about 25% to vegetables.
Types of Chemicals Used for Plant Disease Control: Many hundreds of chemicals have been advanced to date for crop protection as fumigants, soil treatments, sprays, dusts, paints, pastes, and systemics.
Some chemical compounds used are as follows:
Copper compounds, sulphur compounds, carbonate compounds, phosphate compounds, quinines, aromatic compounds, heterocyclic compounds, antibiotics, petroleum oils and plant oils, growth regulators, halogenated hydrocarbons etc.
Restrictions on Chemical Control of Plant Diseases: Although most chemicals used to control plant diseases are much less toxic than most insecticides, they are, nevertheless, toxic substances, and some of them, especially the nematicides, are extremely toxic. Also, some have adverse genetic effects, causing morphological and physiological abnormalities in test animals. For this reason, a number of restrictions are imposed in the licensing, registration, and use of each chemical. Once a chemical is approved for a certain crop, two important restrictions on the use of the chemical must then be observed: (1) the number of days that must elapse before harvest of a crop after use of a particular chemical on the crop and (2) the amount of the chemical that can be used per application must not exceed a certain amount. If either of these restrictions is not observed, it is likely that, at harvest, the crop, especially vegetables and fruits, carries on it a greater amount than is allowed for the particular chemical and the crop then must be destroyed.
4. Integrated control of plant diseases:
The control of plant diseases is most successful and economical when all available pertinent information regarding the crop, its pathogens, the history of disease in previous years, varietal resistance to diseases, the environmental conditions expected to prevail, locality, availability of materials, land, labor, and costs is taken into account in developing the control program. Usually, an integrated control program is aimed against all diseases affecting a crop. However, if a specific disease constitutes the major or only threat to a crop, then an integrated control program is directed against that threat, e.g., apple scab or potato late blight. The main goal of an integrated plant disease control program are to (1) eliminate or reduce the initial inoculums, (2) reduce the effectiveness of initial inoculums, (3) increase the resistance of the host, (4) delay the onset of disease, and (5) slow the secondary cycles.
In an integrated control programs, several control methods are employed, including regulatory inspections for healthy seed or nursery crop production, cultural practices (crop protection, sanitation, pruning), biological controls (resistant varieties, bio control agents), physical control (storage temperature), and chemical controls (soil fumigation, seed or nursery stock treatment, sprays, disinfestations of cutting tools, crates, warehouses, and washing solutions). Each one of these measures must be used for best results, and the routine use of each of them makes all of them that much more effective.